محصولات تراریختــه، فرصــت یا تهدیـــد!

هاشم یاوری، دانشجوی کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه دانشگاه علوم پزشکی تهران

از دیرباز تولید کنندگان محصولات کشاورزی سعی در بهینه کردن محصولات خود با روش های گوناگون داشتنه اند، ولی این روش ها همواره در طبیعت رخ می داد و ممکن بود حتی به خودی خود نیز رخ دهد مثل پیوند محصولی با محصول دیگر. اما با پیشرفت علم در زمینه ژنتیک و دسترسی به ماهیت ذرات که همان ژن محصول است بشر توانست تغییرات مورد نظر خود را در ژن بذرهای محصولات کشاورزی ایجاد نماید تا جایی که بتواند گیاهی را که هرگز در شرایط عادی نمی تواند در زمین شور کاشت شود را تولید کند. از طرفی با در نظر گرفتن مسائلی از قبیلِ: روند رو به افزایش خشکسالی در نقاط مختلف جهان، وجود بیش از 900 میلیون نفر گرسنه، پیش بینی سازمان خواربار جهانی (FAO) مبنی بر افزایش جمعیت جهان به بیش از 9 میلیارد نفر در سال 2050 و نیاز به محصولات غذایی 170 % وضعیت کنونی و دیگر مواردی از این دست، لزوم توجه و دستیابی به روش های جدید به منظور برطرف ساختن این مشکلات به طور جدی احساس می شود.

محصولات تراریخته یا تغییر ژن یافته، محصولاتی هستند که کارشناسان با دستکاری که روی ژنتیک آنها انجام می‌دهند، یک خصوصیت ویژه را در محصول ایجاد یا یک خصوصیت را حذف می‌کنند که این تغییر هرگز در طبیعت رخ نمی دهد؛ به عنوان مثال پروتئین هایی داخل محصول ایجاد می کنند که خاصیت آفت کشی دارد و این سموم باعث می شوند که مثلاً کرم ساقه خوار برنج از بین برود.

اهداف استفاده از محصولات تراریخته:

غالباً هدف از مهندسی ژنتیک در گیاهان انتقال یک یا چند ژن به گیاه می باشد که در صورت موفقیت، یک ویژگی جدید به گیاه می بخشند. این ویژگی جدید معمولاً در گیاهان هم خانواده یافت نمی شود. به همین دلیل انتقال ژن یا ژن های عامل این ویژگی، که گاهی در گیاهان غیر هم خانواده یا حتی موجود زنده دیگر مانند یک گونه باکتری موجود می باشد، از طریق روش های متداول اصلاح نباتات محقق نخواهد شد. نمونه های استفاده از گیاهان تراریخته با صفتی چون مقاومت به یک آفت، بیماری یا خشکی را می توان در کشاورزی مدرن یافت. گیاهان تراریخته در صنعت داروسازی جهت تولیدِ صنعتی برخی ترکیبات با کاربرد پزشکی نیز استفاده می شوند.

ضرورت استفاده از محصولات تراریخته:

از تولید گیاهان تراریخته غذایی به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران و تئوری پردازان جهانی به عنوان ابزار سریع توسعه و پیشرفت در قرن بیست و یکم یاد می شود.

قبلاً نشان داده شده است که دانش ژنتیک توانایی کاهش فقر را دارا است. انقلاب سبز که در سال 1960 شروع شد عمدتاً به واسطه کشف یک ژن مسئول کوتاه شدن ارتفاع در گندم بود. این ارقام باعث دو برابر شدن تولید گندم در جهان شدند و وضعیت بعضی کشور ها همچون هند را دگرگون ساختند، به طوری که این کشور از حالت قحطی زدگی به صادر کننده گندم تبدیل شد. غذای بیشتر با ارزش تغذیه ای بالاتر همواره نقشی مستقیم یا غیرمستقیم در کاهش فقر داشته است. این محصولات باعث افزایش درآمد زارعین شده و قدرت خرید آنها را برای رفع نیاز هایشان افزایش می دهند.

کاهش فقر چالشی بزرگ برای توسعه پایدار است. سازمان ملل در گزارش خود درباره قطعنامه 21، ریشه کن کردن فقر را به عنوان مهم ترین موضوع در توسعه پایدار برای آینده در نظر می گیرد. فقر یک پدیده چند بعدی است، ابعاد متفاوت فقر با همدیگر تعامل کرده و یکدیگر را تقویت می کنند.

بیماری به واسطه کاهش تولید و هزینه درمان بالا یکی از دلایلی است که باعث فقر می شود. نسل های آینده از نظر تولید غذا با خطر مواجه هستند. بشر به واسطه افزایش جمعیت و محدودیت در توسعه زمین های قابل کشت با چالش های جدی روبرو خواهد شد. برای مثال در آسیا، علی رغم انقلاب سبز و افزایش زیاد تولید غذا در سی سال گذشته به خاطر محدودیت این افزایش در حال حاضر و نیز ادامه رشد جمعیت، ممکن است سوء تغذیه بیشتری در آینده ایجاد شود. امروزه، سوء تغذیه مشکلی جدی در این ناحیه شده است.

در حدود یک پنجم جمعیت موجود در این ناحیه دچار سوء تغذیه هستند. بررسی FAO در سال 1999 نشان داد که از حدود 3000 میلیون هکتار زمین در آسیا، تنها 14 درصد آن قابل کشت بوده و 86 درصد بقیه دارای محدودیت هایی بوده و برای کشت محصول غیر قابل استفاده هستند. بنابراین، با توجه به محدود بودن زمین های زراعی و رشد دائمی جمعیت یا بایستی تولید غذا در واحد سطح افزایش یابد و یا زمین هایی را که به علت محدودیت های متعدد در گذشته غیر قابل کشت بودند به زیر کشت درآورد. مهندسی ژنتیکی و محصولاتتراریخته می توانند به حل مشکلات ناشی از علف های هرز، آفات، خشکی و شوری کمک کند و راه گشای تأمین امنیت غذایی و کاهش فقر باشد.

تاکنون با تولید محصولات تراریخته که در مقابل آفات مقاوم هستند، 550 هزار تن مصرف آفت کش ها و سموم کاهش یافته و درآمد کشاورزان نیز به میزان 68 درصد افزایش یافته است. در نتیجه تولید محصولات تراریخته نتایج زیر را به همراه خواهد داشت:

• تقویت امنیت غذایی و پایداری در تولید با وجود تغییرات آب و هوایی
• کاهش مصرف 443 میلیون کیلوگرم ماده مؤثر حشره کش های شیمیایی
• کاهش تولید 19 میلیارد کیلوگرم گازکربنیک تنها در سال 2010 که معادل حذف حدود 9 میلیون اتومبیل از جاده ها می باشد.
• حفظ تنوع زیستی از طریق صرفه جویی در کشت 91 میلیون هکتار زمین
• کمک به رفع فقر از طریق کمک به 15 میلیون کشاورز خرده پایی که جزء فقیر ترین مردم جهان محسوب می شوند.
• سرانه زمین کشاورزی در سال 1961 از 44/0 هکتار به 15/0 هکتار در سال 2025 می رسد که استفاده از محصولات تراریخته جهت افزایش تولید، ضروری خواهد بود.
• میانگین 36 درصد کاهش سالیانه محصول به دلیل تنش های زیستی (آفات، بیماری ها و علف های هرز) که با استفاده از گیاهان تراریخته مقاوم به آفات و تنش های زیستی جبران خواهد شد.

 مزایا و اثرات مطلوب محصولات تراریخته:

1- تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر  انواع بیماری ها مقاوم تر هستند.

2- محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت کش ها می شوند.

3- ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می مانند.

4- جنگل زدایی کمتر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل ها بیشتر می شود اما اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود نیازی به جنگل زدایی نیست.

5- کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان آن ها می توانند دی اکسید کربن بیشتری مصرف کرده و اکسیژن بیشتری را به اتمسفر برسانند که پدیده گلخانه ای را کاهش می دهد و باعث کاهش گرم شدن زمین می شود.

6- کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود، قیمت آن ها کاهش می یابد و به دنبال آن افزایش سود اقتصادی را با خود به همراه خواهد داشت.

7- تولید محصولات جدید: از دستکاری ژنتیکی محصولاتی به دست می آید که می توانند در هر محیطی رشد کنند. مثلاً تولید گوجه فرنگی در زمین نمکی.

8- مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کمتری به حشره کش ها دارند.

9- مقاومت در برابر انواع بیماری ها: در حال حاضر بیشتر محصولات تراریخته در دنیا، خصوصیات مقاوم به آفات، علف کش ها، بیماری های قارچی و ویروسی می باشند. این عوامل منجر به کاهش 37 % محصولات کشاورزی در جهان می شوند که در این بین سهم آفات در محصولات زراعی بیش از بیماری ها و علف هرز می باشد که به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست.

10- برتری های تغذیه ای: برنج های تراریخته، حاوی بتاکاروتن و آهن بیشتری هستند، زیرا دارای ژن هایی هستند که مشکل کمبود   ویتامین A و آهن را در جیره غذایی انسان فراهم می کنند. این گیاهان 2 تا 4 برابر برنج های غیر تراریخته آهن دارند.

ارزش تولیدات جهانی گیاهان تراریخته از 75 میلیون دلار در سال 1995 به 2 میلیارد دلار در سال 2000 رسید. بازار جهانی گیاهان تراریخته در سال 2001 از مرز 3 میلیارد دلار گذشت و در سال های 2005 و 2010 به ترتیب تا حد 6  و 20 میلیارد دلار افزایش پیدا کرد. سود حاصل از گیاهان تراریخته طی سال 1999 حدود 700 میلیون دلار بود که بیش از دو میلیون کشاورز از آن بهره مند شدند. در سال 2001 حدود پنج و نیم میلیون کشاورز از کشت این قبیل گیاهان بهره برده اند.

سطح زیر کشت گیاهان تراریخته افزایشی معادل 4/8 میلیون هکتار در طی سال های 2000 تا 2001 داشت به طوریکه از 2/44 میلیون هکتار در سال 2000 به 7/58 میلیون هکتار در سال 2002 رسید. اکنون که مقبولیت گونه های جدید زراعیِ تراریخته نزد کشاورزان افزایش یافته است،  می بایست به اثرات سوء احتمالی گیاهان تراریخته نیز توجه نمود و این اطمینان را حاصل کرد که آیا یک محصول مهندسی شده قادر است که به خوبی و حتی بهتر از محصول مشابه غیر تراریخته تولید داشته باشد؟ در شماره آتی به بررسی خطرات احتمالی مربوط به جنبه های سلامتی، ایمنی و زیست محیطی این محصولات خواهیم پرداخت.